نظریه نو درباره بازگشت زلزله تهران؛ باید در شرایط هشدار باشیم - مجله جام جهان

به گزارش ایسنا، اخیراً گفته های یکی از مقامات مسوول درباره زلزله عنقریب تهران خبرساز شده است و این در حالی است که به گفته محققان پیش بینی کوتاه، میان و بلند مدت زلزله، یکی از آرزو های دیرین بشریت است و اکنون بشر با همه پیشرفت هایی که داشته است، برآورد این رخداد طبیعی برایش همچنان در هاله ای از ابهام قرار گرفته است.

به گفته دکتر نظر، دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی که با ایجاد ترانشه هایی اقدام به مطالعات پارینه لرزه شناسی نموده است، ارائه سخنان به ظاهر علمی! همانند آفتی است که نه تنها سبب گمراهی تصمیم سازان در برآورد خطر احتمالی پیش رو می شود، بلکه موجب بالا بردن سطح آستانه درد (حساسیت) عمومی در برنامه ریزی و برخورد با رخداد ها و حوادث طبیعی خواهد شد.

کاهش آستانه احساس مخاطرات با گفته های غیر علمی

حمید نظری، رییس کرسی یونسکو در مخاطرات زمین شناختی ساحلی و دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، کردار اجتماعی مردم در برخورد با حوادث و رخداد های طبیعی و حتی غیر طبیعی را برآمده از مجموع پندار ها و باور های نهادینه شده ناشی از فراز و فرود های آن قوم در گذر سده ها و هزاره ها دانست و گفت: در چرایی و چگونگی رفتار اجتماعی ناخودآگاه و شاید خودآگاه مردم به عنوان دولت - ملت در جوامع در حال توسعه به ویژه منطقه خاورمیانه در برخورد و مواجهه با آنچه از آن برای شانه خالی کردن از بار مسؤولیت با عناوینی، چون بلایای طبیعی و حوادث غیر مترقبه یاد می شود، بسیار گفته شده و شوربختانه حتی در شروع سومین دهه از سده بیست و یکم، محافظه کاری و بی مسؤولیتی ذاتی، سبب رواج سطحی نگری و اظهارنظر های بی بنیان علمی از سوی نه فقط بی سوادان که بیشتر از سوی بدسوادان سودا زده در هر زمینه ای از جمله رخداد های طبیعی همانند زمینلرزه شده است.

وی ادامه داد: در بیشتر کشور ها از جمله ایران نیز، متناسب با ضریب شفافیت و گردش آزاد اطلاعات، جاذبه کلامی و اثر اجتماعی پرداختن به بعضی از وقایع و رخداد های طبیعی همانند زمینلرزه در حبابی از خرافه و عوام زدگی، سبب ساز اظهار نظر های جسته و گریخته و گاه و بی گاه افراد گوناگون به واسطه موقعیت های شغلی و اجتماعی آن ها شده که این گفته ها به دور از تخصص و بنیان های علمی و فقط بر پایه بالابودن جمعیت هدف غیر متخصص انجام پذیرفته است.

نظری، ارائه سخنان به ظاهر علمی عوام فریبانه را همانند آفتی دانست که نه تنها سبب گمراهی تصمیم سازان در برآورد خطر احتمالی پیش رو می شود، بلکه موجب بالا بردن سطح آستانه درد (حساسیت) عمومی در برنامه ریزی و برخورد با رخداد ها و حوادث طبیعی خواهد شد.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، هدف از انجام پژوهش های مرتبط با زمینلرزه را دستیابی به یکی از کهن ترین آرزو های انسان، یعنی پیش بینی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت این رخداد طبیعی سِتُرگ مطرح کرد و ادامه داد: در بیشتر کشور ها داده های لرزه خیزی مورد استفاده در ارزیابی خطر زمینلرزه مشتمل بر داده های دستگاهی و تاریخی چند سده گذشته است، ولی بسیاری از پهنه های گسلی جنبا به دور از مراکز تمدنی گذشته و ناشناخته در پهنه های کوهستانی و یا پهنه هایی که در گستره های بیابانی و کویری قرار دارند، فاقد شواهد گزارش شده و شناخته شده از رخداد های کهن لرزه های بزرگ تاریخی هستند.

نظری اضافه نمود: از این میان حتی در کشور های با پیشینه تمدنی پیش از تاریخ و تاریخی طولانی، چون سرزمین های جهانی کهن همانند ایران که در آن ثبت زمینلرزه های تاریخی گاه به دو هزار و یا بیشتر باز می شود، مشاهدات تاریخی برای شناسایی تمام گسل های لرزه زا به هیچ روی کافی نیست.

ایران لرزه خیز واقع در کمربند لرزه خیز جهان

نظری، ایران را کشور واقع در کمربند لرزه خیز جهان توصیف کرد که این کمربند از بلندی های آلپ در باختر تا هیمالیا در سوی خاوری کشیده شده است و گفت: بر این اساس ایران در میان 10 کشور نخست خطرپذیری رخداد زمینلرزه قرار گرفته است و تهران مرکز کنونی ایران، در همسایگی کهن شهر راگا (ری) در گذر حیات 200ساله خود، با رشدی فزاینده به بزرگترین مرکز تجمع انسانی و مالی کشور تبدیل شده است.

وی گفت: هم مکانی و تمرـز همزمان جمعیت، اقتصاد و موضوع سیاسی این شهر و گستره پیرامون آن، به همراه گزارش های بسیار تاریخی که نشان از زمینلرزه های ویرانگر گذشته دور و نزدیک منسوب به گستره باستان دارند، چالش و نگرانی درباره احتمال دوباره چنین رخدادی را پیوسته در منظره آینده تهران و ساکنان آن قرار می دهد.

این محقق به پژوهش های بسیار با هدف تهیه نقشه سامانه های گسلی فعال پیرامون تهران با رویکرد برآورد خطر زمینلرزه احتمالی در آینده کلانشهر تهران اشاره نمود که با هدف پیش بینی زمان رخداد زمینلرزه های ستُرگ ویرانگر آینده یا به عبارتی مناسب تر، برآورد احتمال رخداد زمینلرزه های سترگ در گستره های تجمع انسانی و صنعتی بوده است، ولی علی رغم پیشرفت چشمگیر دانش و فناوری، همچنان پیش بینی زلزله در هاله ای از احتمال به جای مانده است.

وی به بعضی از گفته ها اشاره نمود که از زمینلرزه در کلانشهری، چون تهران همانند کابوسی دهشتناک یاد شده است که هر از گاهی با جنبش دوباره بخش خفته ای از فلات ایران زمین، رنگ تازگی به خود می گیرد؛ اما آیا به راستی خطر زمینلرزه ای بزرگ، ساکنان گستره تهران و شهر های پیرامونی را با جمعیتی نزدیک به 16 میلیون نفر (مرکز آمار ایران، گزارش سرشماری 1395 خورشیدی) هدف خود ساخته است؟

این دانشیار پژوهشکده علوم زمین گفت: بر اساس نوشتار های تاریخی، گستره تهران (ری باستان) در سالیان دور، زمینلرزه های بزرگی را تجربه نموده است، اما به راستی کانون و سرچشمه لرزه زای کدام یک از این زمینلرزه ها در گستره یادشده قرار داشته و کدام یک از این رویداد ها حاصلی از جنبش مستقیم گسل یا گسله هایی در این گستره بوده است؟ بی گمان پاسخ به چنین سوالات بنیادین و پایه، ممکن نیست جز با شناخت هرچه بیشتر و بهتر از رفتار و پیشینه لرزه ای گسل های فعال منطقه به عنوان سرچشمه های لرزه ای احتمالی در گستره کلانشهری، چون تهران و سرزمین های پیرامونی آن.

وی ارائه پاسخ کمی و دقیق به سه سوال پایه ای مکان احتمالی رخداد زمینلرزه، بزرگای این رخداد و زمان چنین رویدادی را چالش بزرگ و احتیاج پیش روی هر پژوهشگر در مطالعات زمین شناسی زمینلرزه ها در پیش بینی میان مدت آن ها ذکر کرد و اضافه نمود: در اطراف تهران بزرگ، گسل های لرزه زایی، چون گسل شمال تهران، میلاد، نیاوران، مشا، فیروزکوه، طالقان و پیشوا در بر گرفته شده است و این در حالی است که بر پایه مطالعات پارینه لرزه شناسی صورت گرفته بر ماهیت وجودی ساختار های خطی، چون افراز های (گسل های) شمال ری، جنوب ری و کهریزک در جنوب تهران و اشتهارد در جنوب باختری کرج که پیش از این در شمار گسل های لرزه زا معرفی شده بودند، خط بطلان کشیده شده است.

رییس کرسی یونسکو در مخاطرات زمین شناختی ساحلی ادامه داد: افزون بر نقش و اثرات ناشی از جنبش دوباره گسل های درون و پیرامونی گستره تهران بزرگ، رشد فزاینده گستره شهری و بلند مرتبه سازی سبب آسیب پذیری بیش از پیش کلانشهر ها در برابر سرچشمه های دورتر و خارج استانی همانند گسله لرزه زای خزر در لبه شمالی البرز مرکزی نیز شده است و پُر بی راه نیست اگر بپذیریم که بر خلاف دانشمندان که در جستجوی چرایی رخداد ها و سرچشمه آن هستند، برای ساکنان این پهنه لرزه خیز بیش از سرچشمه لرزه ای، خود زمینلرزه و اثرات آن بر سکونتگاه و زندگی آن ها اهمیت می یابد.

وی تاکید نمود: بهره گیری از روش های روزآمد علمی، چون زمین شناسی زمینلرزه و حفاری های صورت گرفته نشان از نزدیکی زمان رخداد زمینلرزه احتمالی در آینده نه چندان دور برای تهران و شهر های این گستره، چون کرج و دماوند دارد.

نظری اضافه نمود: بر این پایه از خاور به باختر در پهنه البرز مرکزی، گسله آستانه در شمال دامغان، سرچشمه زمینلرزه ویرانگر 856 میلادی، گسل فیروزکوه سرچشمه زمینلرزه 799 میلادی، گسل مشا مسبب زمینلرزه های 1665 و 1830 میلادی، جنبش گسل طالقان سبب رخداد زمینلرزه سترگ 958 و گسل پیشوا در جنوب تهران عامل زمینلرزه 1384 میلادی بوده اند.

نظریه تازه محققان درباره دوره بازگشت زلزله تهران

این محقق حوزه مهندسی زلزله به بیان شرایط دوره بازگشت گسل های لرزه زای تهران اشاره نمود و گفت: اگرچه گسل هایی، چون گسل مشا (شمال خاوری تهران) و سامانه گسلی شمال تهران در دامنه جنوبی البرز در 1.3 خاتمهی دوره بازگشت لرزه ای خود قرار دارند، ولی دوره بازگشت زمینلرزه ویرانگر احتمالی حاصل از جنبش دوباره گسل هایی، چون طالقان (شمال باختری تهران)، فیروزکوه (خاور تهران)، آستانه (شمال دامغان) و پیشوا (جنوب تهران) با دوره بازگشت های لرزه ای 700 تا 1200ساله، به دوره زمانی خطر رخداد آینده بسیار نزدیک است.

به گفته وی با توجه به بزرگی برآورد شده برای زمینلرزه احتمالی و محدوده خطرپذیری حاصل از چنین رخداد لرزه ای، زمینلرزه بزرگ تهران ارمغانی جُز ویرانی گسترده کلانشهر های تهران، کرج و البته شهر های پیرامونی در پهنه ای چند ده کیلومتری به ویژه در راستای خاوری-باختری را به همراه نخواهد داشت. بدیهی است که جنبش لرزه ای دوباره هرگسل با توجه به موقعیت جغرافیایی آن سبب ویرانی بیشتر در گستره نزدیکتر به منشأ زمینلرزه خواهد بود، ولی در چنین رخدادی با توجه به نزدیکی گسل های جنبا از گستره شهری، آینده ساکنان کلانشهری، چون تهران چندان با سرچشمه لرزه ای مسبب رخداد در ارتباط نیست.

وی در این باره شرح داد: در یک نگاه تحلیلی با توجه به یافته های نوین در خصوص سرچشمه سترگ ترین زمینلرزه تاریخی (856 میلادی) ایران زمین موسوم به زمین لرزه کومس که سبب ویرانی بازمانده های شهر صددروازه پارتی و تمدن کومس در جنوب باختری دامغان شده است و بعلاوه ماهیت ساختاری افراز های ری و کهریزک در خصوص زمینلرزه تاریخی 855 میلادی ری باستان که پیش از این حاصل جنبش احتمالی گسل ری در جنوب تهران کنونی دانسته شده بود، می توان چنین انگاشت که تصور رخداد پیاپی دو زمینلرزه سترگ با بزرگای گشتاوری بزرگتر از 7 در فاصله زمانی یک سال و در پهنه ای کم و بیش یکسان اگرچه ناممکن نیست، ولی بسیار مشکل می کند.

نظری خاطر نشان کرد: بنابراین شاید بتوان گفت که زمینلرزه گزارش شده در نهمین سده میلادی (855) ری همان زمینلرزه کومس (856 پس از زایش مسیح) با سرچشمه لرزه ای گسل آستانه یا پاره گسله های آستانه و فیروزکوه باشد که به سبب شرایط و محدودیت های ارتباطی، زمان رخداد به اشتباه به عنوان دو زمینلرزه جداگانه در حافظه تاریخی برای دامنه های جنوبی البرز مرکزی ثبت شده است.

این دانشیار پژوهشکده علوم زمین تاکید نمود: اگر چنین برداشتی درست باشد، از آنجا که شناخت ما از آخرین رخداد لرزه ای مرتبط با گسل شمال تهران فقط به وجود دو رخداد لرزه ای سترگ طی 7 هزار سال گذشته اشاره دارد، بنابراین با حذف زمین لرزه AD 855 از کاتالوگ پیشینه لرزه ای گسله شمال تهران، می توان گفت که آخرین زمینلرزه روی داده از جنبش گسل شمال تهران به زمانی به مراتب کهن تر از میانه سده نهم میلادی بازگشته و به بیانی دیگر تا به امروز، شاید که نیمی از دوره بازگشت لرزه ای برآوردشده (3 تا 4 هزارسال) برای نزدیکترین سامانه لرزه ای به تهران (یعنی گسل شمال تهران) نیز تا به امروز سپری شده است.

وی اضافه نمود: از آنجایی که جنبش دوباره احتمالی هر یک از گسل های گستره تهران را با توجه به هندسه، سازوکار و گستره مه لرزه ای اثر و اندازه تخریب احتمالی، می توان زمینلرزه تهران نامید، این انگاره بی گمان نشان از شرایط لرزه زمین ساختی بحرانی و ویژه در پهنه تهران بزرگ با توجه به مقایسه و برابری داده های برآمده از زمینلرزه های تاریخی، پیش از تاریخ و زمان تکرار برآورد شده برای هر رخداد سترگ لرزه ای خواهد داشت.

نظری یادآور شد: بنابراین از آمیزش و هم سنجی داده های برآمده از پژوهش های پارینه لرزه شناسی در گستره البرز مرکزی بی راه نخواهد بود اگر رخداد احتمالی زمینلرزه تهران را فقط بر پایه آنچه تا به امروز ازگسل های منطقه به عنوان سرچشمه های لرزه زای احتمالی می شناسیم، بدور از ضرایب تاب آوری اجتماعی- سیاسی، با در نظر داشتن جمعیت و استاندارد های بین المللی برای زمینلرزه ای با بزرگای احتمالی بزرگتر از 5.6 در یک بازه زمانی 50 ساله در شرایط هشدار بدانیم.

وی در خاتمه گفت: البته باید توجه داشته باشیم که احتمال چنین رخداد لرزه ای در یک دوره زمانی با درازای چند دهه پیش روی برآورد می شود و نه الزاماً رویداد آن در واپسین دم از دوره زمانی. از این رو می طلبد که برای یک بار هم که شده به احتیاجی فراتر از روزمرگی ها بیندیشیم. تردیدی نیست که روزگار، تلخ یا شیرین در گذر است و مُهر داوری تاریخ بر ما نیز مانند پیشینیانمان به سختی خواهد خورد!