آخرین روز نوروز و سنت های رنگارنگ سیزده به در در ایران - مجله جام جهان

به هر شهر و دیاری که بروید، نامی برای این روز گذاشته اند: مردم کرمان به این مراسم سیزده گردی می گویند، در دماوند آن را سیزّه به در می خوانند، مردم خوانسار و کومله می گویند سینزده به در، در گناباد آن را با نام بی بی گردی می شناسند و در ابیانه به آن سزعید می گویند. ولی با هر اسمی که صدایش کنید، سیزده به در روزی است که مردم به دامان طبیعت می فرایند تا نحسی را از خود دور نمایند و به جشن و پایکوبی بپردازند.

سیزده به در چگونه رسم شد؟

ریشه یابی مراسم و سنت ها کار دشواری است، اما محققان همواره کوشیدند تا فلسفه و چرایی پیدایش آنها را کشف نمایند. مثلا مهرداد بهار، محقق و اسطوره شناس بنام ایرانی، سیزده به در را به خواستگاه اسطوره ای اش برمی گرداند و آن را نمادی از آشوبِ پیش از آفرینش می داند. بهار می گوید هر آشوبی پیش از نظم دریافت، نحس بوده است. به علاوه، در اساطیر ایرانی، عمر دنیا هستی 12 هزار سال است و از بروج دوازده گانه گرفته شده است. پس از این دوازده هزار سال، دوره دنیا بسته می گردد. انسان ها که در تمام این 12 هزار سال باید با اهریمن و نیروهایش می جنگیدند، خاتمه به پیروزی نزدیک می شوند. با ظهور سوشیانتِ منجی، باقی مانده نیروهای اهریمن هم از بین می رود. دوازده روز نوروز هم می تواند نمادی از همین 12 هزارسال و روز 13 هم شروع هزاره سیزدهم و رهایی از دنیا مادی و بازگشت به دنیا مینو باشد.

در تفسیری دیگر گفته می گردد که روز سیزدهم هر ماه، به ایزد تیر یا تیشتر تعلق داشته که خدای باران هم بوده و روز سیزدهم سال نو، روز طلب باران برای کشت نو بوده است. در این روز ایزد باران با دیو خشکی نبرد می کرد و اگر پیروز می شد سال پرباران می شد. مردم در این روز به طبیعت می رفتند برای فرشته باران قربانی می کردند و منتظر پیروزی او بر دیو خشکسالی می ماندند. می گویند این روز در اساطیر نحس نبوده و مراسم آیینی در آن برگزار می شده است.

ریشه مراسم هر چیزی باشد، به نظر می رسد در ابتدا نحس تلقی نمی شده و به مرور تبدیل به روز نحسی شده است که باید نحسی آن را به در کرد. مردم در زمان قاجار، باور داشتند نباید شادی 12 فروردین را با سیزدهم که روز نحسی است در هم آمیخت، نباید آن را به خانه راه داد و به همین دلیل، منازلشان را ترک می کردند.

مراسم سنت سیزدهم فروردین

همانطور که گفتیم، از آداب و رسوم سال های خیلی دور، منابع و اسناد دقیقی نداریم اما آنچه درباره مراسم این روز گفته می گردد به نظر می رسد مربوط به دوران معاصر باشد. البته ممکن است بعضی کارهایی که در این روز انجام می گردد، ریشه در باورهای اساطیری و پیشینیان داشته باشد که در قالب مراسم سیزده به در امروزی همچنان ظاهر می شوند. به هر صورت، امروزه مراسم متنوعی می بینیم که منطقه به منطقه فرق دارند، اما در یک چیز مشترک اند: خروج از خانه و سپری کردن زمان در طبیعت. در این بخش ،تعدادی از سنت های این رسم را با هم مرور می کنیم. هر چند که بعضی از آنها بیشتر در گذشته انجام می شدند و امروز کمتر شاهد اجرای آنها هستیم.

دور ریختن سبزه نوروزی

این رسم در بیشتر مناطق ایران متداول است. سبزه نوروزی را معمولا به آب روان می ریزند و هنگام انجام آن شعر و ترانه می خوانند. اما همواره این طور نیست؛ مثلا در شاهرود، بانوی خانه به نیت باران سبزه را به پشت بام می برد و رو به قبله آنجا می گذارد و برای سال پر باران، دعا می نماید. یا مثلا در ابیانه، رسم بوده سبزه ها را از پنجره ها بیرون می انداختند یا مردم سیرجان کوزه هایی که سبزه ها داخل آن بودند می شکستند و سبزه ها را دور می ریختند. این کوزه شکستن ما را به یاد مراسم چهارشنبه سوری هم می اندازد!

تفأل و دعا

یکی دیگر از رسوم زیبا و جذاب سیزده به در، تفأل و دعا کردن است. بسیاری باور داشتند که این روز می تواند سرنوشت آنها در سال آینده را معین کنید و با راه هایی سعی می کردند یا آینده را ببینند یا برای رسیدن به خواسته هایشان دعا می کردند. روش های مختلفی برای حاجت کردن یا تفأل زدن وجود داشته که تعدادی از آنها را می خوانید.

آرزوکردن با سنگ ریزه

تفأل و دعا، سنگ ریزه است که معمولا جزو تفریحات بانوان بوده. مردم خوانسار، تا عصر روز سیزدهم فروردین خانه های خود را ترک نمی کردند. عصر که می شد، به سمت رودخانه می رفتند، سبزه ها را داخل رودخانه می انداختن، سپس از کف رودخانه سنگ ریزه جمع می کردند. در نهایت پشت خود را به رودخانه نموده، سنگ ها را داخل آن می ریختند و میخواندند: 13 برو 14 بیا، غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا. دختران ایل چهارلنگ بختیاری هم سنت مشابهی داشتند. در سنندج، مردم 13 سنگ ریزه جمع می کردند و در راه بازگشت به خانه هایشان، آنها را پشت سرشان می ریختند تا نحسی سیزده را به در نمایند. اما نباید به عقب نگاه می کردند و گرنه نحسی از بین نمی رفت.

در همدان زنان متأهل به امید بچه دار شدن سنگ ریزه درون رودخانه می ریختند. در خرقان دختران برای باز شدن بختشان سنگ ریزه هایی را بر بام مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی می انداختند و فکر می کردند اگر سنگ ریزه پایین نیاید، بختشان باز می گردد.

فال گوش ایستادن

بسیاری از دختران مجرد، به امید بخت گشایی و فهمیدن آنچه آینده برایشان رقم خواهد زد، پنهانی در کوچه و خیابان فالگوش می ایستادند و به صحبت های افراد رهگذر گوش می کردند. با این کار سعی داشتند از لابه لای صحبت های تصادفی افرادی که می گذشتند، به تفسیری از آینده برسند.

تاب بازی کردن

تاب بازی یکی از متداول ترین و کهن ترین بازی های سیزده به در است و آن را باعث برطرف خستگی می دانستند. در دماوند، تازه عروس و دامادها تاب را می بستند و سپس همه افراد، از پیر و جوان، برای شگون، سوار تاب می شدند. در بیرجند، کشاورزان تاب می بستند و در ازای مبلغ ناچیزی، آن را در اختیار افراد قرار می دادند. در بعضی از مناطق، با سنگ زدن و چوب زدن از دخترانی که تاب می خوردند، نام نامزدشان را می پرسیدند.

البته به جز تاب بازی، بازی های دیگری هم رواج داشته است، مانند الک دولک، گرگم به هوا، الاغ سواری، چوب بازی، جفتک چهارپشت، گلوله بازی، شیریاخط، گردوبازی و توپ بازی.

ورزش و مسابقات ورزشی

یکی دیگر از رسوم سیزده به در، برگزاری مسابقات ورزشی محبت آمیز بوده است. مسابقاتی مانند اسب سواری، تیراندازی، چوگان و کشتی. گاهی زنان هم در این مسابقات شرکت می کردند، مثلا در تهرانِ زمان قاجار، مسابقات خرسواری برای بانوان و اسب سواری برای آقایان انجام می شده و به برنده جایزه می دادند. البته در محل برگزاری مسابقات خانم ها، مردها اجازه حضور نداشتند.

کشتی در این روز، هواداران زیادی داشته و معمولا مسابقات کشتی مختلف برگزار می شده است. ایام نوروز، جزو معدود زمان هایی بوده که مسابقات کشتی با حضور همه افراد برگزار می شده و به همین دلیل، کشتی گیران به احترام حضور بانوان، با لباس مسابقه می دادند.

انتخاب ملکه

رسم انتخاب ملکه، جزو تفریحات بانوان در روز سیزده به در بوده و رسم متداولی به حساب نمی آید. در روز سیزده به در، دختران گنابادی، در طبیعت زیبای این شهر و خارج از شلوغی شهر، ملکه ای را میان خود انتخاب می کردند و به پایکوبی و پایکوبی می پرداختند. اگر رهگذری به منطقه می رسید، گروه شادی نمایندگان او را دوره و به دستور ملکه وادار به پایکوبی و شادی می کردند.

این رسم تا حدودی ما را یاد میر نوروزی، یا حاکم قلابی چندروزه می اندازد. به خصوص که در بعضی مناطق مراسم میرنوروزی را در این روز اجرا می کردند و بسیاری از مردم هدایایی برای میر آماده می کردند.

گره زدن سبزه و بخت گشایی

بخت گشایی بخش جدانشدنیِ مراسم روز سیزده به در یا حتّی مراسم قبل از نوروز بوده. جدا از فالگوش ایستادن که تا حدودی روشی برای بخت گشایی است، دختران در این روز، با سبزه گره زدن سعی می کردند، بخت خود را باز نمایند. آنها معتقد بودند که با گره زدن سبزه ها، در طی سال حتما ازدواج خواهند کرد. این رسم به عنوان طنز و شوخی، همچنان انجام می گردد. البته به جز بخت گشایی، گره زدن سبزه برای آرزو کردن و برآورده شدن حاجات هم بوده و اگر کسی حاجتی داشت، سبزه گره می زد، منتها اگر گره باز می شد، فرد به خواسته اش نمی رسید. معمولا هنگام گره زدن ترانه هایی هم خوانده می شده.

سایر رسوم سیزده به در

در گذشته، زنان در مراسم سیزده به در، نقش موثری داشتند و جالب اینجاست که در این روز، آزادی های بیشتری هم نسبت به سایر روزهای سال داشتند، مثلا، اجازه داشتند روبنده استفاده ننمایند یا همگی جمع شده و بازی، ورزش و سوارکاری می کردند، در این زمان ها، مردها اجازه نزدیک شدن به آنها را نداشتند وگرنه مجازات می شدند. در این مراسم دسته جمعی، اشعاری درباره ازدواج و بچه دار شدن هم خوانده می شد.

طبیعتا شهرها و روستاهای مختلف، مراسم مخصوص به خود را دارند، مراسمی که ممکن است در مناطق دیگر دنبال نشوند. مثلا در روستای حسن لنگی بندرعباس، مردم با شتر در مراسم شرکت می کردند. شترهای نر از صبح زود آذین بندی می شدند و هنگام مراسم، زنان و بچه ها بر آن سوار شده و به گردش می رفتند. یا مثلا اهالی کومله به شلمان رود می رفتند و بعد با قایق به قسمت شرقی رودخانه که سرسبز و خرم بود می رسیدند. حتّی مراسمی برای تفرقه انداختن بین افراد برگزار می شده. در این مراسم، آب قلیان را برای 6 روز عوض نمی کردند و بعد به نیت اختلاف دو نفر آن را آماده می کردند و می کشیدند و در نهایت آب قلیان را جلوی خانه فرد می پاشیدند.

سیزده به در سنت مشترک ایرانیان به کدام فرهنگ ها شبیه است؟

البته فرهنگ نحس دانستن عدد 13، فقط مختص به ما نیست. مثلا مسیحیان با اتکا به داستان شام آخر مسیح، هرگز 13 نفر را برای شام دعوت نمی کردند. یا مثلا بسیاری از هواپیماها ردیف 13 ندارند یا آسانسورهایی هستند که به جای طبقه 13 به طبقه 1+12 می فرایند. تشابه دیگر سیزده بدر با سایر مراسم ، دروغ سیزده است که مشابه آن را در ماه آپریل در کشورهای مسیحی می بینیم. مراسمی که در آن به شوخی دروغی به دوستان و آشنایان گفته می گردد. اما شبیه ترین مراسم به سیزده به درِ ما، مراسمی است که کاتارها برگزار می نمایند.

کاتارها، مانویان ساکن آلبی ژوا هستند که در سال 1209 میلادی به دستور پاپ، قتل عام و سوزانده شدند. هنوز هم تعدادی از پیروان این باور در منطقه تولوز فرانسه زندگی می نمایند. باورهای کاتارها ترکیبی از زرتشتی و مسیحیت است. آنها رسمی داشتند که بی شباهت به سیزده به در نیست و این باور را در ذهن ایجاد می نماید که هر دو مراسم، ریشه ای باستانی دارند.

کاتارها در روز عید پاک، از خانه بیرون آمده و به دشت و صحرا می فرایند و برای نهار با خود تخم مرغ می برند. در واقع سه وجه اشتراک بین عید پاک کاتارها و سیزده به در هست:

اول اینکه؛ شروع هر دو آنها اعتدال ربیعی است.

دوم اینکه؛ در هر دو این مراسم، مردم به طبیعت، دشت و صحرا پناه می برند.

سوم اینکه؛ بازی و سرگرمی بچه ها با تخم مرغ است.

کلام آخر

سیزده به در، مراسم شادی و تفریح است. مراسمی که یک یا چند خانواده را گرد هم جمع می نماید و سراسر خوشی است. فرصتی برای اینکه دور هم جمع شویم، غذاهای خوشمزه بخوریم و معاشرت کنیم. زمانی برای به جا آوردن رسومی که حتّی اگر مفهوم اصلی شان از بین رفته، اما مفرح و شادی آور هستند. اگر سنت یا مراسم خاصی هست که مختص به شهر شما است یا از آن اطلاع دارید، حتما با ما به اشتراک بگذارید.