3 چالش صندوق بازنشستگی بانک ها - مجله جام جهان

به گزارش گروه اقتصادی خبرنگاران، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها یکی از 18 صندوق فعال در نظام بیمه ای کشور است که به لحاظ جمعیتی بسیار کوچک بوده، اما آنالیز شرایط این صندوق حکایت از چالش های بزرگی می دهد. براساس آخرین اطلاعات این صندوق در مجموع 255 هزار نفر شامل شاغلین و مستمری بگیر دارد که از این تعداد، 129 هزار نفر شاغل و 105 هزار نفر بازنشسته و مستمری بگیر هستند. براساس جزئیات نیز از مجموع 105 هزار بازنشسته، 61 هزار نفر بازنشسته عادی و در حدود 39 هزار نفر بازنشسته پیش از موعد بوده و 4280 نفر نیز از کار افتاده یا خانواده مستمری بگیر محسوب می شوند. نسبت پشتیبانی این صندوق تنها 1/1 نفر بوده که عدم همخوانی منابع و مصارف صندوق را شرح می دهد. یکی از موارد عجیب صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها 10 هزار نفری هستند که بیش از 35 سال مستمری دریافت نموده اند که قطعا بخش عمده آنها کسانی هستند که در سنین پایین و زیر 45 سال بازنشسته شده اند. یکی دیگر از موارد جالب 45 هزار نفری هستند که در بازه سنی 40 تا 60 سال در حال دریافت مستمری هستند. این موارد به خوبی نشان می دهد که منبع اصلی این صندوق (حق بیمه شاغلین) پایین و در عوض فشار بر مصارف زیاد است. همین کمبود منابع باعث شده که این صندوق دست به دامن یاری بانک ها برای تامین منابع باشد. آنالیز صورت های اقتصادی 7 بانک ملی، ملت، کشاورزی، صادرات، رفاه، صنعت ومعدن و توسعه صادرات نشان می دهد که این بانک ها در سال 1399 در حدود 9 هزار و 23 میلیارد تومان به علت کسری صندوق بازنشستگی بانک ها به این صندوق یاری نموده اند. به طوری که بانک ملی و ملت بیشترین یاری را به ترتیب با ثبت اعدادی در حدود 5 هزار و 98 میلیارد تومان و 3 هزار و 31 میلیارد تومان داشته اند. این ارقام در حالی است که این صندوق در مجموع 9 بانک و 255 هزار (شاغل و مستمری بگیر) را پوشش می دهد.

شکل گیری صندوق بازنشستگی بانک ها

نظام مستمری در کشور ما به دو دسته؛ نظام بیمه ای و نظام غیربیمه ای تقسیم می گردد که به صورت تجربی آشنایی تقریبی با آنها وجود دارد. نظام بیمه ای همان نظام مشارکتی است که شما در آن سال های به خصوصی را حق بیمه پرداخت نموده و درنهایت بعد از بازنشستگی خدمات و مستمری ماهانه دریافت می کنید. در ایران 18 صندوق بازنشستگی وجود دارد که در مجموع حدود 23.6 میلیون مشترک و مستمری بگیر اصلی را تحت پوشش قرار داده اند، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها یکی از این صندوق ها بوده که تقریبا کوچک به شمار می آید، اما براساس اطلاعات منتشرشده که در ادامه می گوییم، شرایط خوبی ندارد. قبل از هر چیزی بهتر است با شکل گیری و فلسفه فعالیت این صندوق آشنا شویم. قبل از ادغام بانک های کشور، بانک های خصوصی (صادرات ایران، پارس، عمران، اعتبارات صنعتی، تجارت خارجی ایران، اعتبارات ایران، ایران و انگلیس، تجارتی ایران و هلند، کار، توسعه صنعتی معدنی ایران، بین المللی ایران و ژاپن، ایران و خاورمیانه، ایرانیان، اعتبارات تعاونی و توزیع، ایرانشهر، شهریار، صنایع ایران، داریوش، توسعه سرمایه گذاری ایران، ساختمان، ایران و عرب، بین المللی ایران، توسعه آذربایجان، توسعه خزر، توسعه خوزستان و فرهنگیان) کلیه وجوهی را که بابت کسورات بازنشستگی از مستخدمان خود دریافت می کردند، به حساب سازمان تامین اجتماعی واریز می کردند و بانک های دولتی (موسسه رهنی دولتی ایران، اعتبارات کشاورزی و عمران روستایی، بانک ملی ایران، بانک کشاورزی ایران، بانک سپه و بانک رهنی ایران) هرکدام دارای صندوق بازنشستگی اختصاصی در داخل بانک بودند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با اعلام ملی شدن بانک های خصوصی به وسیله شورای انقلاب اسلامی و براساس لایحه قانونی، تشکیل و تاسیس صندوق بازنشستگی وظیفه، ازکارافتادگی و پس انداز بانک های ملی ادغام شده مصوب 1359 کلیه بانک های مذکور به نام های بانک تجارت، بانک ملت، بانک ملی ایران، بانک مسکن، بانک کشاورزی، بانک سپه، بانک رفاه کارگران، بانک صنعت و معدن، بانک صادرات و بانک های استان، بانک قرض الحسنه مهر ایران و اتاق پایاپای اسناد بانکی به عضویت صندوق بازنشستگی بانک های کشور عایدیند و بانک توسعه صادرات ایران نیز از 1371 مشترک صندوق بازنشستگی شد. در اجرای لایحه قانونی اداره امور بانک ها مصوب جلسه سال 1358 لایحه متمم لایحه قانونی اداره امور بانک ها مصوب جلسه 1359 شورای انقلاب اسلامی آیین نامه استخدامی مشترک بانک ها تدوین و از سال 1361 قابل اجرا شد و از سال 1379 آیین نامه استخدامی نظام بانکی دولتی جایگزین آیین نامه استخدامی مشترک بانک ها شد. هم اکنون بانک های ملی، ملت، تجارت، سپه، کشاورزی، صادرات، مسکن، رفاه، صنعت و معدن، توسعه صادرات عضو این صندوق بوده و براساس اساسنامه منابع این صندوق وجوه حق بیمه بازنشستگی کارکنان بانک های عضو، سود حاصل از سرمایه گذاری در موارد مختلف و حق بیمه های دریافتی از بانک ها ناشی ازمحاسبات اکچوئری بانک های عضو صندوق ذکر شده است.

3 چالش صندوق بازنشستگی بانک ها

امروزه در سطح جهان صندوق های بازنشستگی و سازمان های تامین اجتماعی با مسائل زیادی روبه رو هستند، به طوری که با تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی که در دهه های اخیر اتفاق افتاده، نرخ تولد کاهش و امید به زندگی به طور چشمگیری افزایش یافته است که این عوامل اولا موجب کاهش ورودی حق بیمه صندوق های بازنشستگی شده و ثانیا با افزایش تعداد جمعیت بازنشستگان، بار اقتصادی یا خروجی صندوق ها به شدت افزایش یافته است. اما در ایران نیز مسائل صندوق های بازنشستگی به دلایل مختلف رو به توسعه بوده و در شرایط فعلی در کنار کمبود آب و مسائل زیست محیطی کشور، باید مشکل سومی را به نام کسری اقتصادی صندوق های بازنشستگی به دو چالش قبلی افزود.

در این میان صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها نیز مستثنی از بحران جمعی صندوق های بازنشستگی نبوده و به 3 علت درگیر بحران جدی است؛ 1- با کاهش استخدام 10 بانک مورد نظر در سال های اخیر، تعداد حق بیمه پردازان در مقایسه با مستمری بگیران با سرعت بسیار کمتری پیش رفت به طوری که این بانک ها 128 هزار بیمه پرداز (شاغل) و 104 هزار نفر مستمری بگیر دارند، 2- حق بیمه یکی از منابع این صندوق بوده که کاهش پیدا نموده اما در کنار آن عایدی زایی از سرمایه گذاری ها نیز در سال های اخیر به شدت غیربهینه و موجب هدر رفت منابع شده است، 3- نه تنها تعداد مستمری بگیران این صندوق بالا بوده، بلکه تعداد بسیار زیادی از کارکنان به علت بازنشستگی پیش از موعد سال های زیادی (بیشتر از میانگین) را مستمری دریافت نموده و مصارف صندوق در این قسمت را بسیار بالا برده اند. به عنوان مثال این بانک ها 38 هزار نفر بازنشسته پیش از موعد داشته اند و براساس آمار ها 10 هزار نفر بیش از 35 سال است که در حال دریافت مستمری هستند. از همین رو است که این صندوق دچار کمبود منابع اقتصادی است و برای تامین آن دست به دامن بانک ها می گردد؛ چراکه براساس مفاد ماده 34 اساسنامه صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها، کسری منابع صندوق می بایست به وسیله بانک های عضو تامین گردد.

یاری 9 هزار میلیارد تومانی بانک ها به صندوق

آنالیز صورت های اقتصادی 7 بانک ملی، ملت، کشاورزی، صادرات، رفاه، صنعت ومعدن و توسعه صادرات نشان می دهد که این بانک ها در سال 1399 در حدود 9 هزارو 23 میلیارد تومان به علت کسری صندوق بازنشستگی بانک ها به این صندوق یاری نموده اند. به طوری که بانک ملی و ملت بیشترین یاری را به ترتیب با ثبت اعدادی در حدود 5 هزارو 98 میلیارد تومان و 3 هزارو 31 میلیارد تومان داشته اند. بانک های کشاورزی و رفاه نیز در حدود 303 و 103 میلیارد تومان در سال 99 به این صندوق یاری نموده اند. مقدار یاری های بانک های صادرات و صنعت ومعدن نیز 37 و 14 میلیارد تومان بوده است. دقت داشته باشید که این یاری ها جدا از مقدار حق بیمه ای است که بانک ها به صورت ماهانه به ازای شاغلان خود به صندوق داده و ارقام مذکور در قالب یاری و به علت کسری های منابع بوده است. از آنجا که بانک های موردنظر به جز بانک ملت و رفاه به طور رسمی دولتی بوده به تبع صورت های اقتصادی آنها به روز و کامل در دسترس نبوده، به همین علت در خصوص آنها به آمار های سال 99 اکتفا می کنیم. اما دو بانک ملت و رفاه در صورت های اقتصادی خود مقدار یاری به صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها را افزایش داده اند. براساس اطلاعات 6 ماهه در سال 1400 بانک ملت یاری های خود را از 3 هزار و 135 میلیارد تومان در سال 99 به 3 هزار و 586 میلیارد تومان در امسال رسانده و بانک رفاه نیز مقدار یاری های خود را از 303 به 940 میلیارد تومان رسانده است. این مساله نشان می دهد که شرایط صندوق بازنشستگی بانک ها به منابع یاریی بانک ها سالانه بیشتر شده و عملکرد دو بانک ملت و رفاه نیز این مورد را تایید می نماید.

حرکت صندوق در ریل ورشکستگی

یکی از شاخص هایی که شرایط جمعیتی صندوق های بیمه ای را به خوبی ترسیم می نماید، شاخص پشتیبانی است. براساس تعاریف بین المللی، شاخص پشتیبانی عبارت است از تقسیم تعداد بیمه شدگان اصلی بر تعداد مستمری بگیران برحسب پفراینده. طبق پژوهش های صورت گرفته، اگر شاخص پشتیبانی به کمتر از 6.637 نفر تقلیل پیدا کند، صندوق های بازنشستگی قادر نخواهند بود براساس منابع نقدی حاصل از دریافت حق بیمه به تعهدات قانونی خود عمل نمایند و اگر این شاخص از 5.35 نفر کمتر گردد، پرداخت تمامی تعهدات به ویژه بدهی های دولت نیز کفاف مصارف صندوق های بازنشستگی را نخواهد داد. نکته قابل ذکر اینکه هرچه از زمان تاسیس صندوق می گذرد و صندوق به مراحل بلوغ خود وارد می گردد، نسبت پشتیبانی کاهش پیدا می نماید. براساس آخرین اطلاعات منتشر شده به وسیله صندوق بازنشستگی بانک ها، نسبت پشتیبانی این صندوق 1/1 نفر بوده و تنها بانک توسعه صادرات است که نسبت پشتیبانی استانداردی داشته و باقی بانک ها و به طور کلی نسبت پشتیبانی صندوق در حدود یک نفر قرار داشته که عملا نشان دهنده ورشکستگی آن است. این صندوق در مجموع 255 هزار نفر شامل شاغلان و مستمری بگیر دارد که از این تعداد، 129 هزار نفر شاغل و 105 هزار نفر بازنشسته و مستمری بگیر هستند. براساس جزئیات نیز از مجموع 105 هزار بازنشسته، 61 هزار نفر بازنشسته عادی و در حدود 39 هزار نفر بازنشسته پیش از موعد بوده و 4280 نفر نیز از کار افتاده یا خانواده مستمری بگیر محسوب می شوند. همان طور که تعیین است این صندوق از محل دریافت حق بیمه که مهم ترین منبع عایدیی یک صندوق محسوب می گردد عایدی چندانی ندارد و بیمه شاغلان حتی کفاف مستمری بازنشسته ها را نمی دهد و از همین رو صندوق مجبور به دریافت یاری از بانک های عضو است.

40 درصد از بازنشستگی ها پیش از موعد است

یکی از موارد مهم تاثیرگذار بر پایداری صندوق های بازنشستگی، سن بازنشستگی و مدت زمان بهره مندی از حقوق و مستمری بازنشستگی است. همان طور که در نمودار ها نشان داده شده است، با وجود افزایش پیوسته امید به زندگی، نه تنها متناسب با آن سن بازنشستگی افزایش نیافته است؛ بلکه این فرایند نزولی بوده و میانه سن بازنشستگی در صندوق کارکنان بانک ها حدود 5 تا 10 سال پایین تر از سن قانونی بازنشستگی یعنی 30 سال است. بازنشستگی های پیش از موعد که با قوانین مختلف تکلیف شده اند؛ اصلی ترین علت این اتفاق هستند که تعداد آنها در صندوق بانک ها در حدود 39 هزار نفر بوده است. علاوه بر این ورود زودهنگام به صندوق های بازنشستگی و امکان بازنشستگی صرفا براساس سنوات حق بیمه پردازی(بدون درنظر گرفتن حداقل سن) را می توان یکی از عوامل بازنشستگی در سن پایین عنوان نمود. ورود زودهنگام بعضی از گروه های شغلی به صندوق های بازنشستگی و درنتیجه خروج زودهنگام آنان باعث می گردد تا سنوات دریافت مستمری افزایش یابد که بار اقتصادی بسیاری به صندوق های بازنشستگی تحمیل می نماید. افرادی که دوره تحصیلی آنان جزء سوابق خدمت شان محسوب می گردد، بخش مهمی از گروه های با سن بازنشستگی پایین را تشکیل می دهند. کاهش سن بازنشستگی موضوعی است که به رغم آثار مخرب آن بر پایداری صندوق های بازنشستگی، یکی از موضوعات موردعلاقه کارکنان بانک ها بوده است. براساس آمار های گزارش شده از سوی صندوق کارکنان بانک ها بیش از 10 هزار نفر بیش از 35 سال درحال دریافت مستمری هستند که قطعا بخش عمده آنها کسانی هستند که در سنین پایین و زیر 45 سال بازنشسته شده اند. بعلاوه چیزی در حدود 45 هزار نفر در بازه سنی 40 تا 60 سال درحال دریافت مستمری هستند و این درحالی است که سن بازنشستگی در بسیاری از کشور های جهان 65 سال است.

2 راه نجات

برای احیای صندوق های بازنشستگی راه چاره هایی در گزارشات قبلی داده شده اما تعیینا در خصوص صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها دو راه چاره؛ 1- محسابات دقیق اکچوئری و 2- جلوگیری از بازنشستگی های پیش از موعد پیشنهاد می گردد. در خصوص اول تهیه و تدوین معیارها، شاخص ها و استانداردهای محاسبات فنی بیمه ای (اکچوئری) و بعلاوه پایش و ارزشیابی آن در سازمان ها و صندوق های بازنشستگی بانک ها، می تواند اطلاعات جامعی از تعهدات صندوق های بازنشستگی را ارائه کند. در صوت انجام این کار دیگر شاهد درگیری های بانک ها با این صندوق نخواهیم بود. در بند 3 اظهارنظر حسابرس رسمی بانک ملت و بعلاوه بند 6 بانک رفاه از درگیری بین بانک و صندوق صحبت شده به طوری که به عنوان مثال صندوق هزینه اکچوئری برای بانک ملت تا خاتمه سال 99 را 27 میلیارد تومان ارزیابی نموده است اما این بانک تنها 10 میلیارد تومان آن را به صندوق پرداخت نموده و ما بقی را نپذیرفته است. در خصوص دوم نیز تعیین است که باید جلوی بازنشستگی های پیش از موعد که با استفاده از طرح های مختلف می گردد را گرفت تا بیش از این هزینه های فزاینده به مصارف صندوق بانک ها تحمیل نگردد.